Tereny dzisiejszego Giżycka należały w średniowieczu do pruskiego plemienia Galindów. Po ich pokonaniu przez Krzyżaków, pomiędzy 1335 a 1340 rokiem, powstał tu zamek prokuratorski Lötzen, podlegający komturstwu z Pokarmina. W połowie XV wieku przy zamku zaczęła formować się osada, nazwana Nową Wsią, która w 1475 roku uzyskała lokację.
Przemiany w czasach nowożytnych
Po sekularyzacji zakonu krzyżackiego przez Albrechta Hohenzollerna w 1525 roku, zamek Lötzen stał się siedzibą starostów. Nowa Wieś rozpoczęła starania o nadanie praw miejskich, które zakończyły się sukcesem w 1612 roku. Elektor brandenburski Jan Zygmunt Hohenzollern nadał nowemu miastu nazwę Lötzen. Mieszkańcy utrzymywali się głównie z rolnictwa, hodowli, rybołówstwa, pszczelarstwa oraz piwowarstwa, a miasto słynęło z organizowanych czterech jarmarków rocznie.
W tym czasie ukształtowała się polska nazwa miasta – od Liecz (1588), przez Lec i Loczany (1825), po Łoczany (1852). Po 1945 roku początkowo funkcjonowała nazwa Łuczany, ale w 1946 roku zmieniono ją na Giżycko, upamiętniając polskiego pastora Gustawa Gizewiusza (Giżyckiego).
Rozwój administracyjny
W XIV wieku Giżycko podlegało komturstwu brandenburskiemu (pokarmińskiemu), a w XV i XVI wieku – komturstwu ryńskiemu. Po 1525 roku stało się siedzibą starostwa w Natangii, w Prusach Książęcych. W 1818 roku powstał powiat giżycki.
Trudności i rozwój w XIX wieku
Miasto rozwijało się powoli, mierząc się z licznymi przeciwnościami, takimi jak wojny (potop szwedzki, najazd tatarski w 1657 roku, wojna siedmioletnia, wojny napoleońskie), pożary (1686, 1822) czy epidemie (w 1710 roku dżuma zabiła niemal wszystkich mieszkańców).
Sytuacja zaczęła się poprawiać w drugiej połowie XIX wieku. W latach 1844–1856 Giżycko stało się siedzibą garnizonu, a pomiędzy jeziorami Kisajno i Niegocin zbudowano potężną twierdzę Boyen, która nie została zdobyta przez Rosjan podczas I wojny światowej. Rozwój gospodarczy wspierała budowa dróg, kanałów żeglugowych (1854–1857) oraz linii kolejowych (Węgorzewo, Pisz, Olecko, Korsze). Powstały gazownia, wodociągi, kanalizacja oraz elektryfikacja (początek XX wieku).
Giżycko w XX wieku
W plebiscycie z 1920 roku ponad 29 tysięcy mieszkańców powiatu zagłosowało za pozostaniem w Niemczech, a opcję przynależności do Polski wybrało zaledwie 9 osób. W okresie międzywojennym Giżycko rozwinęło się jako letnisko, kąpielisko oraz ośrodek turystyczny i sportowy.
W styczniu 1945 roku Armia Czerwona wkroczyła do miasta, wypierając Niemców. Cztery miesiące radzieckiej okupacji przyniosły ogromne zniszczenia, pozostawiając Giżycko w ruinie. Zniszczono także lokalne linie kolejowe, przez co miasto utraciło połączenia z Piszem i Węgorzewem. Po wojnie wysiedlono ludność niemiecką, a na ich miejsce sprowadzono Polaków z różnych części kraju oraz ekspatriantów ze Wschodu.
Współczesne Giżycko
W 1946 roku Giżycko zostało włączone do województwa olsztyńskiego, w 1975 roku – do suwalskiego, a od 1999 roku jest siedzibą powiatu w województwie warmińsko-mazurskim. Miasto rozwija się zarówno jako lokalny ośrodek przemysłowy (przemysł lekki, elektrotechniczny, spożywczy), jak i centrum turystyki. W przyszłości jego znaczenie turystyczne prawdopodobnie wzrośnie, szczególnie po modernizacji i elektryfikacji linii kolejowej.
Źródło: Giżycko. Miasto i ludzie, red. G. Białuński, Giżycko 2012.
